Ruch jest życiem.

Arystoteles

„MACHINA O MISTRZOWSKIEJ KONSTRUKCJI”

By zrozumieć ruchy zachodzące w stopie, należy najpierw zapoznać się z jej niezwykłą budową w części w artykule o ANATOMII. Niewątpliwie ułatwi Ci to zrozumienie tej konstrukcji.

Dzięki stopom możesz stać, chodzić, biegać, skakać, zjeżdżać na nartach i pływać oraz wykonywać jeszcze wiele innych aktywności. Dotykasz nimi podłoża, czując zarysy i faktury. To wszystko możliwe jest dzięki 26 kościom łączącym się w 33 stawach wzmocnionych ponad 107 ścięgnami i więzadłami, które w ruch wprawione są przez liczne mięśnie współpracujące ze sobą w niezwykłej harmonii, by dostosować się do zaistniałych sytuacji. Inaczej stopa zachowa się, gdy będziesz próbować iść po lodowej tafli, a inaczej, gdy będziesz biegać za piłką po tępej nawierzchni boiska do tenisa. Jak będziesz skakać – ona się dostosuje i jak będziesz zjeżdżać na nartach lub jeździć na łyżwach – ona też inaczej będzie pracować. Niezależnie od tego, co robisz i jakie aktywności przejawiasz, wszystkie one możliwe są dzięki ruchomości, jaka występuje pomiędzy kośćmi – w stawach połączonych więzadłami lub ścięgnami, chronionych przez torebki stawowe i mazie, wprawiane w ruch siłą poszczególnych mięśni.

STAW
(ang. joint)
to połączenie dwóch kości między sobą. Są one połączone dzięki więzadłom. Sam w sobie staw składa się z powierzchni stawowych: wypukłej i wklęsłej (zdarzają się również płaskie), pomiędzy którymi to powierzchniami znajduje się jama stawowa wypełniona płynem (maź stawowa) oraz ewentualnie innymi strukturami (np. więzadła, kaletki, trzeszczki, łąkotki itd.) otoczonych torebką stawową, chroniącą staw przed otoczeniem.
WIĘZADŁA
(ang. ligaments)
są to pasma tkanki łącznej włóknistej zwartej (regularnej) wykonanej z włókien kolagenowych z pęczkami chronionymi przez gęste nieregularne powłoki tkanki łącznej. Więzadła łączą KOŚCI między sobą, wzmacniając ruchome połączenia między kośćmi – stawy.
ŚCIĘGNA
(ang. tendons)
są to pasma tkanki łącznej włóknistej zwartej (regularnej) wykonanej z bardzo odpornych włókien kolagenowych ułożonych równolegle do siebie wraz z pęczkami chronionymi przez gęste nieregularne powłoki tkanki łącznej. Ścięgna mają zabarwienie białawo-srebrzyste. Ścięgno jest przedłużeniem MIĘŚNIA i łączy go z KOŚCIĄ, przenosząc na nią siły skurczu mięśniowego.

RUCH – RUCHOMOŚĆ I GONIOMETR

Mięśnie, kurcząc się i rozkurczając, poprzez ścięgna poruszają kością (lub kośćmi), która połączona więzadłami z inną kością wprawia ją w ruch. Oczywiście jest to bardzo duże uproszczenie. Ruch jest procesem o wiele bardziej skomplikowanym, jednak na podstawie tego uproszczenia, można określić, że współdziałanie wszystkich struktur to swoiste naczynie połączone: wprawienie w ruch jednego powoduje ruch w kolejnym. Stopę cechuje ruchomość. Ruchomość to nic innego jak zdolność wykonywania ruchu. Jak duży może być to ruch określa zakres ruchu w stawie.

goniometr, gonimeter, pomiar, zakres ruchu, badanie

ZAKRES RUCHU (ang. ROM – Range of Motion)

to pomiar ruchu wokół określonego stawu. Każdy staw może się ruszać w określonych kierunkach. Zakres tego ruchu wyrażony jest w stopniach. Wartości zakresu ruchu dla poszczególnych połączeń różnią się nieznacznie w zależności od indywidualnych predyspozycji, wieku, płci. Generalnie wraz z wiekiem zakres ruchu w stawach maleje.
Czym mierzy się zakres ruchu?
Standardowym urządzeniem do pomiaru zakresu ruchu jest goniometr. Zbudowany jest on z dwóch ramion oraz podziałki 0-360 stopni. Jedno ramię jest stałe i pokazuje wartość 0 stopni, drugie jest ruchome.

ruch, badanie ruchu, ruchomość, rejestrowanie ruchu, trójwymiarowe rejestrowanie ruchu

LICZNE POMIARY

30

pomiarów na sekundę


Ostatnie postępy trójwymiarowych technologii pozwalają na rejestrowanie ruchu danego stawu używając 30 pomiarów na sekundę.
Oprócz szybszego rejestrowania większej ilości informacji technologia ta umożliwia bezproblemowy pomiar aktywnego zakresu ruchu pacjenta.
Dane pobierane są z czujników rozmieszczonych na ciele człowieka oraz z dużej ilości kamer nagrywających ruch z każdej strony. Nałożenie na siebie tych wszystkich parametrów pozwala lepiej zrozumieć istotę danego ruchu i jego zakres.

Rekonstrukcja ruchu w systemach trójwymiarowego rejestrowania polega na odtworzeniu orientacji przestrzennej ruchu ciała. Jest to równoznaczne ze znalezieniem obrotów dla każdej z kości na podstawie danych pobieranych ze specjalnych markerów. Technologią tą od początku interesuje się medycyna. Można ja bowiem wykorzystać do diagnostyki schorzeń, planowania leczenia oraz śledzenia, jakie postępy to leczenie przynosi. Dzięki zarejestrowanym obrazom można wyznaczyć trajektorie ruchu części ciała pacjenta, porównać owe tory ruchu z przyjętymi normami i stwierdzić, czy występują ewentualne odchylenia od normy. To pozawala na lepszy opracowanie planu leczenia lub usprawniania.

Ponieważ ruch zachodzi w stawach, wszelkie miękkie struktury biorące w nim udział mogą być zarówno pomocą jak i ograniczeniem, powodując zmniejszenie zakresu ruchu lub całkowicie blokując ruchomość.
We wrodzonej stopie końsko-szpotawej następuje silne ograniczenie ruchomości (zakres ruchu jest niewielki lub go nie ma) ze względu na defekt tkanek miękkich, które to z kolei powodują problemy z ustawieniem kości względem siebie.
Wada dotyczy struktur miękkich: więzadeł, ścięgien, mięśni. W nich pojawia się szereg nieprawidłowości, powodując ich patologię: skrócenie, zwapnienie, zwłóknienie, co bezpośrednio przekłada się na struktury kostne, poprzesuwane względem siebie i nieznacznie zdeformowane. Siła ciągnięcia tkanek miękkich jest tak duża, że przesuwa niektóre kości względem siebie w określonych kierunkach.

RUCHY W STAWIE SKOKOWYM

Generalnie staw, jak już wiesz, to połączenie dwóch kości ze sobą poprzez system więzadeł. Staw skokowy to złożona struktura, składająca się z wielu kości wraz z odpowiadającymi jej tkankami miękkimi.

Staw skokowy dzieli się na:

  • górny staw skokowy (ang. ankle joint) inaczej zwany stawem skokowo-goleniowym (potocznie: kostka);
  • dolny staw skokowy inaczej zwany stawem skokowo-piętowo-łódkowym to staw złożony, jednoosiowy, obrotowy.

GÓRNY STAW SKOKOWY

Górny staw skokowy (ang. ankles mortise) inaczej zwany jest stawem skokowo-goleniowym, a potocznie kostką. Zbudowany jest z zakończeń kości piszczelowej i strzałkowej oraz górnej części kości skokowej.
Jest to typowy staw zawiasowy: kość skokowa częściowo umieszczona jest w widełkach stworzonych przez dolną część kości piszczelowej i strzałkowej.

Górny staw skokowy umożliwia RUCH STOPĄ DO GÓRY (ZGIĘCIE GRZBIETOWE) lub NA DÓŁ (ZGIĘCIE PODESZWOWE).
Przy zablokowaniu stopy na podłożu staw umożliwia natomiast pochylenie goleni do przodu i do tyłu. Zakres tych ruchów zależny jest od wielu rzeczy: wytrenowania stopy, wieku, zawartości kolagenu w miękkich strukturach okalających kości.

stopa, ruchy stopy, pozycja neutralna, górny staw skokowy, ankle joint, neutral position, the movement in ankle joint,

POZYCJA NEUTRALNA


Pozycja neutralna (ang. neutral position) to naturalna pozycja stopy, gdy stoisz na podłożu. Między stopą a łydką powstaje kąt 90° (czyli realnie jest to 0° i traktuje się to jako punkt odniesienia dla dokonania pomiarów dla zgięcia grzbietowego i podeszwowego, które wyrażone są w stopniach).

stopa, ruchy stopy, zgięcie grzbietowe, górny staw skokowy, ankle joint, dorsiflexion movement in ankle joint,

ZGIĘCIE GRZBIETOWE


Zgięcie grzbietowe (ang. dorsiflexion) to ruch stopy ku górze, w kierunku piszczeli. Wynosi ono przeciętnie do ok. 45°.
W normalnie funkcjonującej stopie zgięcie grzbietowe hamowane jest napięciem tylnej ściany torebki stawowej oraz mięśni łydek. Ponadto szyjka kości skokowej styka się ostatecznie z brzegiem przednim powierzchni stawowej kości piszczelowej. Jest ono określane jako „+” + wartość tego ruchu. Np. „+15°” oznacza, że stopa uzyskuje 15° zgięcia grzbietowego.

stopa, ruchy stopy, zgięcie podeszwowe, górny staw skokowy, ankle joint, plantarflexion movement in ankle joint,

ZGIĘCIE PODESZWOWE


Zgięcie podeszwowe (ang. plantarflexion) to to ruch stopy w dół, w kierunku podłoża i wynosi ono ok. 60°.
W normalnie funkcjonującej stopie zgięcie podeszwowe hamowane jest napięciem przedniej ściany torebki i przednich mięśni goleni. W maksymalnym wychyleniu wyrostek tylny kości piętowej opiera się o brzeg tylny powierzchni stawowej kości piszczelowej. Jest ono określane jako „-” + wartość tego ruchu. Np. „-15°” oznacza, że stopa uzyskuje 15° zgięcia podeszwowego.

ROLA ŚCIĘGNA ACHILLESA W RUCHU ZGIĘCIA GRZBIETOWEGO I PODESZWOWEGO

Ścięgno Achillesa, które nie jest bezpośrednio związane ze stawem skokowym górnym, również ma swój udział w ruchu zgięcia grzbietowego i podeszwowego: jego elastyczność wpływa na zakres wykonywanego ruchu. Oznacza to, że jeśli ścięgno Achillesa jest prawidłowe i elastyczne, nie ogranicza ruchu stopy do góry i na dół. Niestety u dzieci z wrodzoną stopą końsko-szpotawą ścięgno Achillesa jest grube, skrócone, mało elastyczne, co sprawia, że uzyskanie zgięcia grzbietowego raczej jest niemożliwe. Stopa jest przez to utrzymana w silnym zgięciu podeszwowym. Rozwiązaniem tego problemu jest przezskórna tenotomia ścięgna Achillesa.

DOLNY STAW SKOKOWY

Dolny staw skokowy (ang. ankle joint) to inaczej staw skokowo-piętowo-łódkowy i jest to połączenie złożone, jednoosiowe i obrotowe.
Anatomicznie można wyróżnić 2 odrębne stawy ze względu na oddzielające je więzadło skokowo-piętowe:

  • staw skokowy przedni
  • staw skokowy tylny

Funkcjonalnie jest to jeden staw skokowy dolny. Poprzez swoją zaawansowaną budowę, staw skokowy dolny umożliwia wszelkie ruchy obrotowe i skrętne stopy. Układ tych dwóch stawów: górnego i dolnego osiąga funkcjonalne możliwości (swobodę ruchów) stawu kulistego, choć w rzeczywistości nim nie jest.

STAW SKOKOWY TYLNY (skokowo-piętowy, ang. subtalar joint)

Przebiega miedzy górną powierzchnią kości piętowej, a dolną powierzchnią kości skokowej. Głównym więzadłem stawu jest więzadło skokowo-piętowe międzykostne.

W stawie tym zachodzą dwa ruchy:

staw skokowy dolny, ruchy stopy, inwersja, ankle joint, inversion of foot, foot inversion

INWERSJA


Inwersja (ang. inversion) jest ruchem stopy, w którym podeszwa kieruje się do środka wyimaginowanej osi ciała dzielącą je na prawą i lewą połowę. W inwersji cała zewnętrzna krawędź dotyka podłoża i nie zachodzi duży ruch skrętny.

staw skokowy dolny, ruchy stopy, ewersja, ankle joint, eversion of foot, foot eversion

EWERSJA


Ewersja (ang. eversion) jest ruchem stopy, w którym podeszwa kieruje się od środka na zewnątrz względem wyimaginowanej osi ciała dzielącą je na prawą i lewą połowę. W ewersji cała wewnętrzna krawędź dotyka podłoża i nie zachodzi duży ruch skrętny.

Również ten staw umożliwia różne „warianty” ustawienia pięty względem podłoża, gdy stoimy, czyli wtedy gdy pięta jest zafiksowana (zablokowana) i dociążona.
Mowa tu o trzech jej położeniach względem podłużnej osi stopy czyli osi biegnącej równolegle do podłoża.

stopa, kość piętowa, ustawienie, ustawienie normalne, heel position, normal position

NEUTRALNE USTAWIENIE PIĘTY


Neutralne ustwienie pięty (ang. neutral heel position) zachodzi wtedy, gdy pięta nie jest odchylona w żadnej płaszczyźnie i przyjmuje ciężar ciała całą powierzchnią guza kości piętowej. Oba podłużne brzegi stopy są równoległe względem siebie. I i V głowa kości śródstopia są równomiernie obciążone, podobnie jak obie krawędzie stopy (przyśrodkowa i zewnętrzna) równomiernie opierają się na podłożu (krawędź przyśrodkowa ma łuk, więc w miejscu uniesienia nie dotyka ona podłoża całą swoją długością).

stopa, kość piętowa, ustawienie, ustawienie szpotawe, heel position, varus position, varus heel

SZPOTAWE USTAWIENIE PIĘTY


Szpotawe ustwienie pięty (ang. heel varus) zachodzi wtedy, gdy kość piętowa opiera się na swoim zewnętrznym brzegu. W takim ułożeniu kość piętowa zgina nie nieco podeszwowo, powodując lekkie przywiedzenie przodu stopy oraz nadmierne uniesienie łuku przyśrodkowego.
Stopa oparta jest na zewnętrznej krawędzi, czyli jest w inwersji, gdy dotyka podłoża.

stopa, kość piętowa, ustawienie, ustawienie koślawe, heel position, valgus position, valgus heel

KOŚLAWE USTAWIENIE PIĘTY


Koślawe ustwienie pięty (ang. heel valgus) zachodzi wtedy, gdy kość piętowa opiera się na wewnętrznym brzegu. W takim ułożeniu kość piętowa zgina się lekko grzbietowo, powodując nieznaczne odwiedzenie stopy i obniżenie łuku przyśrodkowego stopy. Stopa cała oparta jest na wewnętrznej krawędzi, czyli jest w ewersji, gdy dotyka podłoża.

STAW SKOKOWY PRZEDNI (skokowo-łódkowy)

Przebiega pomiędzy przednią częścią (głową) kości skokowej, a wklęsłą powierzchnią kości łódkowatej.

Umożliwia wykonanie ruchów skrętnych:

stopy, oś ciała, pozycja neutralna, staw skokowo-łódkowaty, foot, talo-navicular joint

POZYCJA NEUTRALNA


Pozycja neutralna (ang. neutral position) zachodzi wtedy, gdy długa oś stopy jest równoległa do wyimaginowanej osi ciała, dzielącej je na stronę prawą i lewą.

stopy, oś ciała, przywiedzenie, staw skokowo-łódkowaty, foot, talo-navicular joint, adduction of foot, foot adduction

PRZYWIEDZENIE


Przywiedzenie (ang. adduction) odnosi się do ruchu, który ciągnie całą stopę lub jej część do wewnątrz linii środkowej ciała, która dzieli je na stronę prawą i lewą.

stopy, oś ciała, odwiedzenie, staw skokowo-łódkowaty, foot, talo-navicular joint, abduction of foot, foot abduction

ODWIEDZENIE


Odwiedzenie (ang. abduction) odnosi się do ruchu, który ciągnie całą stopę lub jej część na zewnątrz, od środkowej linii ciała, która dzieli je na stronę prawą i lewą.

Wszystko wydaje się stosunkowo proste, gdyby nie fakt, że stopa ma zdolności ruchowe dużo większe. Są to ruchy sprzężone. Oznacza to, że ruch jednej kości wprawia w ruch kolejne dzięki systemowi więzadeł, ścięgien i mięśni. I w taki oto sposób stopa może wykonywać ruchy w trzech płaszczyznach, z czego najprawdopodobniej nie zdajesz sobie sprawy.
Chód jest pierwszym etapem, w którym objawiają się trójpłaszczyznowe ruchy stopy. Gdyby nagrać Twój chód i spowolnić nagranie, odtwarzając je niemalże klatka po klatce okaże się, że Twój chód składa się z wielu etapów i każdy z nich jest potrzebny.

stopa, ruchy stopy, supinacja, ruch trójpłaszczyznowy, supination

SUPINACJA


Supinacja (ang. supination) jest ruchem złożonym występującym podczas cyklu chodu. Jest to ruch naturalny. Składa się z inwersji, zgięcia podeszwowego oraz przywiedzenia. Występuje na początku cyklu chodu: najpierw podłoża dotyka zewnętrzna część pięty i zewnętrzna część stopy by po chwili przejść w zjawisko odwrotne. Supinacja nadaje stopie stabilność konieczną do złapania równowagi. W supinacji kość piętowa zawsze ustawia się szpotawej pozycji. Jeśli stopa jest w supinacji to zewnętrzna krawędź stopy jest bardziej obciążana.

stopa, ruchy stopy, pronacja, ruch trójpłaszczyznowy, pronation

PRONACJA


Pronacja (ang. pronation) jest naturalną częścią chodu. Składa się z ewersji, zgięcia grzbietowego oraz odwiedzenia. Jest „środkową” składową cyklu chodu, gdzie stopa po pierwszym kontakcie z podłożem przetacza się od pięty do palców opierając się na wewnetrznej krawędzi, by zamortyzować wstrząsy poprzez dopasowanie się do terenu większą powierzchnią niż w czasie supinacji. Stopa jest wtedy bardzo elastyczna i ma duże właściwości absorbcyjne i adaptacyjne. W pronacji kość piętowa zawsze ustawia się koślawej pozycji. Jeśli stopa jest w pronacji to wewnętrzna krawędź stopy jest bardziej obciążana.

ZABLOKOWANE RUCHY

Stopa końsko-szpotawa jest trójpłaszczyznową deformacją, w której:

  •  kość piętowa jest w inwersji, szpotawości oraz w zgięciu podeszwowym (krótkie ścięgno Achillesa)
  •  kość skokowa jest skierowana w stronę środka – przywiedziona oraz w zgięciu podeszwowym, co sprawia, że zostaje zablokowana pod nią kość piętowa
  • powstaje bardzo silna supinacja z dużym wydrążeniem i nie byłoby w tym nic dziwnego – supinacja jest przecież naturalną częścią aktywności stopy – gdyby nie fakt, że supinacja jest tu zjawiskiem stałym i stabilnym, uniemożliwiającym jakikolwiek inny ruch, skutecznie uniemożliwiając ogólną ruchomość stopy.

Zablokowanie głowy kości skokowej i odwodzenie przodu stopy w supinacji (czyli pierwotnym ustawieniu) bez dotykania pięty powoduje uwolnienie zakleszczonej kości piętowej i niemożność pogłębienia wydrążenia stopy. Gdy stopa osiągnie swoje prawidłowe stosunki anatomiczne i czynnościowe, skrócone ścięgno Achillesa zostaje poddane tenotomii, która znosi ostatni komponent wady – końskie ustawienie kości piętowej (czyli silne jej zgięcie podeszwowe spowodowane za krótkim ścięgnem Achillesa).

Z moich obserwacji w klinice i na sali operacyjnej zdałem sobie sprawę, że niepowodzenia ortopedów w leczeniu stopy końsko-szpotawej były związane po części ze słabym zrozumieniem anatomii funkcjonalnej stopy normalnej jak i części stopy końsko-szpotawej. Bez tego zrozumienia niemożliwa jest zmiana sił, które spowodowały deformację i zastosowanie odpowiednich manipulacji korekcyjnych i gipsów podtrzymujących.

Dr Ignacy V. Ponseti

ŹRÓDŁA

WIEDZA:
1. Ponseti I.V.: „Congenital Clubfoot. Fundamentals of treatment.” (2nd edition)
2. Michaud T.: „Human locomotion”
3. Earl J.: „Born to walk”
4. Basic Anatomy of the Foot
5. Marciniak W., Szulc A. i inni: „Wiktora Degi Ortopedia i Rehabilitacja”
6. Zukunft-Huber B.: „Trójpłaszczyznowa terapia manualna wad stóp u dzieci” (Edra Urban, Wrocław 2015)
7. Supinacja i pronacja
8. Ghanem I., Mosca V., Wicart P.: „Understanding the foot’s functional anatomy in physiological and pathological conditions: the calcaneopedal unit concept”

ZDJĘCIA I GRAFIKI:
1. OptiTrack Systems
2. Pozostałe: własne